کاهش عوارض صرع با کاشت الکترود در مغز

گفت و گو با پروفسور علی گرجی، فوق تخصص مغز و اعصاب

سال گذشته که با پروفسور علی گرجی، فوق تخصص مغز و اعصاب و استاد دانشگاه مونستر آلمان گفت وگو کردیم او درباره تلاش هایی که در زمینه تاسیس دو مرکز علوم اعصاب در تهران و مشهد انجام گرفته و روش های جدید درمانی که در این مراکز در اختیار بیماران قرار می گیرد، گفت. کاشت الکترود در مغز از جمله طرح هایی بود که پروفسور گرجی آن را به عنوان روشی موثر در درمان مبتلایان به صرع مقاوم عنوان کرده بود. این روش بتازگی با همکاری تیمی از پزشکان ایرانی و آلمانی انجام شد و طی آن با کاشت الکترود در جمجمه، اولین گام های درمانی برای این بیماران در داخل ایران برداشته شده است.
    انجام این عمل جراحی بهانه ای شد تا بار دیگر سراغ پروفسور گرجی برویم و از او درباره این روش جدید و امکان انجام آن در ایران بپرسیم.
        کاشت الکترود برای شناسایی و درمان بیماری صرع در ایران و کشورهای دیگر در حال حاضر چگونه انجام می شود؟
    بین یک تا 5 / 1 درصد از جمعیت جهان به بیماری صرع مبتلاهستند؛ از این بیماران حدود 30 درصد به صرع مقاوم به درمان مبتلایند که با وجود درمان های دارویی موجود حملات تشنجی آنها قابل کنترل نیست. یکی از راه های درمانی موجود برای بیماران مبتلابه صرع مقاوم، جراحی است. در بعضی از این بیماران با استفاده از ثبت امواج مغزی از روی پوست سر (EEG) و به طور همزمان ضبط ویدئویی حملات تشنجی که به آن بررسی طولانی مدت (Long Term Monitoring) گفته می شود کانون صرع شناسایی شده و توسط عمل جراحی از مغز بیمار خارج می شود، اما در بعضی بیماران با استفاده از این روش نمی توان کانون صرع را شناسایی کرد. در این موارد، الکترودهای ثبت کننده امواج مغزی روی مناطقی از دو نیمکره مغز (Grid or Strip Electrode) یا در عمق بافت مغز (Depth Electrode) ـ که مشکوک به کانون اصلی صرع هستند ـ قرار داده شده و پس از بررسی دقیق کانون صرع شناسایی شده و طی عمل جراحی از مغز بیمار خارج می شود. یکی از روش های دیگر استفاده از الکترودهای تحریکی در عمق مغز(Stimulation Electrode) برای مهار فعالیت تشنجی کانون صرع است که در این روش الکترود با تحریک الکتریکی فعالیت سلول های ایجادکننده پتانسیل های تشنجی را مهار می کند، اما در روش دیگری که در بعضی بیماران می تواند باعث کنترل صرع شود به وسیله الکترودهای تحریکی عصب زوج ده جمجمه ای (Vagus Nerve) به طور مکرر تحریک الکتریکی می شود. مراکز پیشرو در درمان صرع در کشورهای کانادا، آلمان، امریکا و انگلیس قرار دارند که بر اساس شرایط بالینی بیمار صرعی از درمان دارویی یا جراحی هایی که اشاره کردم برای کنترل تشنج بیماران استفاده می کنند.
        سال گذشته که با ما صحبت می کردید به قدمت 80 ساله درمان بیماری صرع و استفاده 25 ـ 20 ساله از روش های مدرن آن اشاره کردید؛ اما چرا با توجه به آمار نسبتا بالای بیماران مصروع، این درمان اینقدر دیر به جامعه ما ارائه شده است؟
    درمان صرع قدمت چندهزار ساله دارد، اما از حدود یک قرن پیش با جایگزینی طب نوین پزشکی شکل درمان متفاوت شد. گرچه درمان دارویی نوین در چند دهه اخیر با تاخیر چندساله همواره در کشور ما وجود داشته، اما استفاده از روش های جراحی تنها چندسالی است که به صورت محدود در چند مرکز در ایران انجام می شود. دلیل اصلی تاخیر در ارائه درمان های نوین به بیماران صرعی در کشور ما نبود مراکز فوق تخصصی صرع به تعداد کافی است. در این مراکز تیم های پزشکی شامل متخصص صرع شناسی، جراح مغز و اعصاب با فوق تخصص جراحی صرع، روانپزشک، متخصص بازتوانی، رادیولوژیست و روا ن شناس بالینی به صورت اختصاصی به درمان بیماران مصروع می پردازند. با توجه به راه اندازی چند مرکز در کشور در سال های اخیر امید است تاخیر انجام شده در ادامه درمان های نوین به بیماران مصروع تا چند سال آینده جبران شود.
        سال گذشته اظهار امیدواری کرده بودید که امسال و سال آینده روی بیماری هایی مانند ام اس و دمانس (زوال عقل) ـ که به دلیل بالاتررفتن میانگین سن ایرانی ها بیشتر شده ـ کار کنید. آیا در این خصوص تلاش هایتان را آغاز کرده اید؟
    در حال حاضر برای مراکز تخصصی ـ درمانی بیماری ام اس در حال برنامه ریزی هستیم. اما خوشبختانه برای درمان بیماری دمانس (زوال عقل) با همکاری متخصصان ایرانی دوره دیده در مراکز معتبر جهانی مراحل اولیه تاسیس یک کلینیک حافظه انجام شده است. این مرکز به صورت آزمایشی در حال درمان و تحقیق روی تعدادی بیمار منتخب از انواع طیف بیماری های همراه با دمانس است. پس از اطمینان از استانداردبودن تمام درمان های ارائه شده در این مرکز، جهت ارائه درمان به سایر بیماران اطلاع رسانی خواهد شد.
        با امکان کاشت الکترود در مغز بیماران مصروع آیا درمان صرع در ایران به سطح مراکز درمانی اروپایی و آمریکایی رسیده است؟
    در عمل جراحی هفته گذشته گام موثری جهت پرکردن خلاموجود بین درمان بیماران در ایران و سایر مراکز درمانی اروپایی و آمریکایی برداشته شد. این اقدام از این جهت حائز اهمیت است که قسمت اعظم تکنولوژی به کار گرفته شده در این روش توسط مهندسان جوان ایرانی طراحی شده بود. البته برای رسیدن به سطح مراکز معتبر جهانی نیاز به انجام تکنیک های دیگری نظیر کاشت الکترودهای عمقی مغز و تحریکی هستیم. طبق برنامه ریزی های انجام شده تا پایان سال 92 تکنیک کاشت الکترودهای عمقی مغز را هم در کشورمان انجام خواهیم داد. برآورد شخصی اینجانب با توجه به نیاز مبرم به آموزش نیروهای فوق تخصصی جوان و فراهم کردن تکنولوژی مدرن این است که طی فاصله زمانی 10 ـ 7 سال آینده می توانیم مراکزی در کشور داشته باشیم که همسطح با مراکز پیشرفته جهان به درمان بیماران مصروع بپردازد.
    آیا آمار و ارقامی از مصروعینی که باید تحت این عمل جراحی قرار گیرند، وجود دارد؟
    طبق آخرین اطلاع، آمار رسمی از تعداد بیماران صرعی در ایران وجود ندارد، اما با توجه به آمارهای بین المللی تعداد بیماران مبتلابه صرع مقاوم به درمان را بین 300 ـ 200 هزار نفر در کل کشور پیش بینی می کنم که از این تعداد بین 30 ـ 10 درصد می توانند از عمل جراحی صرع سود ببرند.    
    پیش بینی می کنید در ماه یا در سال چند نفر در ایران تحت این عمل جراحی قرار گیرند؟
    در مراکزی که با آنها همکاری می کنم (بیمارستان خاتم الانبیا تهران و رضوی مشهد) در حال حاضر سالانه حدود 30 تا 50 بیمار تحت عمل جراحی قرار می گیرند که امیدوارم با آموزش نیروهای متخصص، تعداد بیماران تحت درمان افزایش قابل ملاحظه ای در سال های آینده داشته باشد. البته در سایر مراکز درمانی در تهران، اصفهان و شیراز عمل جراحی صرع به طور پراکنده انجام می شود که من از آنها بی اطلاع هستم.    

تلاش محققان برای کاهش آسیب های مغزی ادامه دارد
    کاشت الکترود در مغز برای درمان بیماران صرعی، ایجاد آزمایشگاه های مجهز برای بیماری های صعب العلاج و طرح مقابله با «نوروتروما» یا «ضربات سر و نخاع» از جمله طرح هایی هستند که قرار بود در مراکز تحقیقاتی ـ درمانی شفا و رضوی مشهد انجام شود. طرح هایی که به نظر می رسد تاکنون پیشرفت خوبی داشته اند.
    به گفته پروفسور گرجی، کاشت الکترود در درمان بیماری صرع در دو بیمار، هفته گذشته در بیمارستان رضوی مشهد با موفقیت انجام شد. آزمایشگاه تحقیقاتی بررسی درمان های نوین صرع در قالب مرکز تحقیقات علوم اعصاب شفا در بیمارستان خاتم الانبیا تهران، حدود یک سال و نیم است به فعالیت مشغول است که نتایج این تحقیقات در بالغ بر 15 مقاله علمی در نشریات بسیار معتبر ISI جهانی به چاپ رسیده است.
    پروفسور گرجی در ارتباط با طرح نوروتروما نیز می گوید: کنگره ای با همین عنوان در آبان 90 با همکاری انجمن نوروترومای اروپا، آمریکای شمالی و همچنین چند سازمان خصوصی در اروپا و آمریکا و با حضور بیش از 30 متخصص خارجی با هدف ارتقای سطح آگاهی گروه های مرتبط با این موضوع در بیمارستان رضوی انجام شد. همچنین کنگره ایمنی جاده ای با هدف کاهش تصادفات و مرگ و میر جاده ای و ضربات سر و نخاع در اسفند سال گذشته با همکاری سازمان بهداشت جهانی (WHO) و تمامی گروه های مرتبط با این موضوع برگزار شد و امسال دومین کنگره بین المللی ایمنی جاده ای با حضور ده ها متخصص از سراسر جهان و همکاری تنگاتنگ با پلیس راه کشور برگزار خواهد شد. ضمن آن که در ارتباط با این طرح در حال رایزنی مستمر با سازمان های بین المللی بخصوص سازمان بهداشت جهانی برای اجرای طرح های مشترک بین المللی در سال 92 در ایران هستیم.
    همچنین در دو سال گذشته فعالیت های آموزشی این مرکز در زمینه پیشگیری از ضربات صرع و نخاع در قالب پوستر، مقاله، مصاحبه و اطلاعیه در جراید عمومی در اختیار عموم جامعه قرار گرفته شده است. در خصوص همین طرح، کتابی با عنوان «مسیر آرام» بزودی به چاپ خواهد رسید.
منبع : روزنامه جام جم، ش3523 تاریخ 12/7/91، ص12بهاره صفوی

شیوع ام اس در میان جوانان بیش از سایر گروه های سنی است

    ایلنا| عضو مرکز تحقیقات علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی مشهد با اشاره به اینکه بر اساس تحقیقات انجام شده میزان ابتلابه بیماری ام اس در گروه های سنی زیر 15 سال و بالای 55 سال بسیار نادر است، اظهار داشت: تاکنون دلیل قطعی برای این بیماری شناخته نشده است اما میزان ابتلای افرادی که در وابستگان درجه یک خانواده خود سابقه این بیماری را داشته اند افزایش می یابد. 

منبع : ایلنا تاریخ 10/7/91

دورنمای مثبت درمان ام.اس با مهندسی بافت

مدیر اجرایی نهمین کنگره بین المللی ام.اس ایران گفت: روش های درمانی که در مهندسی بافت مطرح می شود روش های نوینی است که دورنمای بسیار روشنی را برای درمان بسیاری از بیماری ها از جمله بیماری ام.اس متصور می کند.
     احسان ارجمند حقیقی افزود: دانشگاه های ما در حال حاضر ظرفیت اندکی در پذیرش مهندسی بافت دارند و باید در کنار افزایش این ظرفیت با توجه به نیازهای علمی کشور از پتانسیل دانشگاه ها و مراکز علمی خارج از کشور و نیز مراکز تحقیقاتی غیردولتی داخلی بهره برد. البته برخی پژوهشگاه های داخلی نظیر رویان اقدامات ارزنده ای در حوزه مهندسی بافت و سلول های بنیادی انجام داده اند اما همچنان نیازمند گسترش مراکز تحقیقاتی خصوصاً با حمایت های دولتی هستیم.
     مدیر اجرایی نهمین کنگره بین المللی ام.اس ایران افزود: این در حالی است که در خارج از کشور پیوند عمیق تری بین این حوزه ها برقرار شده و دانشجویان مهندسی پزشکی با حضور در بخش های مختلف درمانی و اتاق عمل از نزدیک با کمبود و مشکلات تجهیزاتی پزشکان و جراحان آشنا شده و برای رفع آن تلاش می کنند.
     وی ادامه داد: از میان رشته های وابسته به مهندسی پزشکی، مهندسی بافت پیوند عمیق تری با پزشکی دارد. مهندسی بافت فیلد جدید و نوینی است که تلاش می کند سلول درمانی را جایگزین دارو درمانی و سایر درمان های رایج کند.
     ارجمند حقیقی اضافه کرد: در مهندسی بافت تلاش می کنیم با پرورش و کشت سلول ها، بافت های زنده سالم و پرتوان را جایگزین بافت های بیمار، معیوب و آسیب دیده کنیم. این روش مدرن ترین روش در درمان بسیاری از بیماری هاست که البته در خیلی از پژوهش ها در مراحل ابتدایی قرار دارد و تا مطرح شدن به درمان قطعی بیماری ها راه بسیاری دارد.
     مدیر اجرایی کنگره نهم ام.اس افزود: در این کنگره و کمیته علمی شاهد حضور مهندسان پزشکی خواهیم بود، همچنین مقالاتی از سوی مهندسان بافت به دبیرخانه کنگره ارائه شده که امیدواریم سرآغاز حرکت مهمی در این زمینه باشد. نهمین کنگره بین المللی ام.اس تاریخ 11 و 12 آبان ماه جاری در هتل المپیک برگزار می شود.
    منبع:  روزنامه ایران، شماره 5190 به تاریخ 11/7/91، صفحه 9 (دانش)

خطراتی که باید جدی گرفت

حفظ تناسب اندام کار آسانی نیست و از سوی دیگر اضافه وزن و چاقی هم مشکل بسیار بزرگی است که بسیاری از مردم به آن گرفتاراند.
    بررسی های انجام شده در مرکز سلامت جسمی در شهر شفیلد به نتایج نگران کننده ای رسیده و به افرادی که برای رهایی از اضافه وزن، انواع و اقسام روش ها را به کار می گیرند، غافل از اینکه برخی از این روش ها سلامت آنها را به طور جدی به خطر می اندازد. هشدار جدی می دهد.
    یکی از این هشدارها در مورد تجهیزاتی است که دور کمر بسته می شوند و چند نوع هستند. برخی از آنها تنها یک جریان الکتریکی ضعیف را به بدن وارد می کنند و فرد دچار سوزش و خارش می شود و به طور واقعی فعالیت عضلانی لازم را در نواحی بدن ایجاد نمی کنند، ولی نمونه هایی هستند که شوک های شدیدی به فرد وارد می کنند.
    این شوک ها عضلات را منقبض کرده و درست مانند فردی که ورزش می کند عضلات را درگیر می کند. اینجاست که وقتی فرد ورزش می کند شوک به او وارد نمی شود. ولی در چنین حالتی عضلات چنان درگیر حالت شوک برقی می شوند که احساس برق گرفتگی به فرد دست می دهد و آزاردهنده است. ضمن اینکه جریان الکتریکی فقط در ناحیه شکمی باقی نمی ماند بلکه از آنجا که بدن ما رسانای خوبی است این جریان به سایر اندام ها انتقال می یابد حتی مغز، سیستم عصبی و کبد را که عضوهای حساسی هستند، تحت تاثیر قرار می دهد و به مرور فرد متوجه می شود یا دچار سرطان کبد یا به دلیل درگیری سیستم عصبی دچار ام.اس شده است.    حتی این جریان قلب را ضعیف و افراد را دچار ناراحتی های قلبی می کند. ماساژورهایی که برای صورت به کار می روند اثرات مخرب بیشتری به مغز وارد می کنند.
        تصور از دست دادن وزن
    استفاده از حمام های سونا و جلیقه های مصنوعی باعث گرفته شدن آب سلول های بدن در نواحی مورد استفاده مانند شکم، ران و سینه می شود. این محصولات به گونه ای عمل می کنند که در نواحی مورد استفاده، آب سلول ها گرفته می شود و سلول ها چروکیده می شوند و فرد خوشحال می شود که وزن کم کرده در حالی که تنها آب ناحیه مورد نظر تبخیر و سلول آن ناحیه چروکیده شده است.
    وقتی فرد به سونا می رود آب بدن خود را از دست می دهد و گمان می کند لاغر شده است ولی دو روز بعد با مقداری آبی که مصرف می کند، مجدداً به سایز قبلی خود برمی گردد، علاوه بر اینکه سلول های بدن خود را از دست داده است زیرا در اثر گرمای شدید سلول ها از بین می روند و حتی مغز فرد در معرض خطر است زیرا مغز نمی تواند گرمای بیش از 37 درجه را به مدت طولانی تحمل کند.
    این بررسی نشان می دهد داروهای لاغری بسیاری به بازار عرضه شده اند و برخی از اینها ادعای تاثیر خارق العاده بر کاهش وزن دارند. افراد بدون آنکه بدانند ترکیبات این قرص ها چیست اقدام به خریداری و مصرف آنها می کنند. این داروها حتی روی موش ها آزمایش نشده اند و توسط افرادی که فقط تجارت و پول برایشان مهم است به بازار عرضه شده است. از عوارض این قرص ها حالت تهوع، بی اشتهایی شدید و فشار بر غده تیروئید است. بیشتر افرادی که این قرص ها را مصرف کرده اند، گزارش داده اند که نه تنها لاغر نشده اند بلکه پس از مدتی به سرعت چاق تر از قبل شده اند.    
    قدم به سوی بیماری های خطرناک
    ماساژ دادن روش دیگری برای کاهش وزن است و اغلب برای کاهش چربی های نواحی شکم و ران صورت می گیرد. در این حالت مقدار زیادی از چربی این نواحی دچار سوخت و ساز می شود و چربی ها در حالت فشار زیاد خود را آزاد کرده و به جریان خون راه پیدا می کنند و در جریان خون به راه می افتند ولی این چربی ها در خون ناپدید نمی شوند، بلکه در جریان خون می چرخند و به قسمت های دیگر می روند.
    به طور مثال می توانند دور رگ های قلب،کبد یا ریه انباشته شوند و رگ های قلب و کبد را مسدود کنند. این درحالی است که فرد توانسته شکم خود را آب کند اما متاسفانه دچار بیماری کبد چرب می شود که به نوبه خود خطرناک است و نوع پیشرفته آن منجر به سیروز کبدی می شود که باعث نارسایی قلب و در نهایت مرگ می شود.
    دراین تحقیق متخصصان تجهیزات ورزشی معرفی شده برای تناسب اندام را بررسی کردند. در بررسی این امور، متخصصان که حتی نحوه نشستن فرد بر صندلی و شرایط کار و میز را مورد بررسی قرار می دهند تا جلو آسیب ناشی از نحوه بد نشستن و شرایط کاری نامناسب را بگیرند، در ارتباط با وسایل ورزشی هم به این صورت عمل می کنند.
    نوع استفاده از این وسایل خیلی مهم است و هر شخصی نمی تواند به تنهایی راجع به استفاده از وسیله ورزشی تصمیم بگیرد و صرف تبلیغات آن را خریداری کند و مورد استفاده قراردهد. حتی تردمیل که بیشتر آنها استاندارد است باید با توجه به اصول ورزشی مورد استفاده قرار بگیرد و افرادی که آن را استفاده می کنند باید مراقب باشند بیش از حد به زانوها و دیگر قسمت های پای خود فشار نیاورند.
    مهم ترین اصلی که تغذیه افراد و به خصوص جوانان باید داشته باشند این است که تمام مواد مغذی مورد نیاز روزانه بدن را در برگیرد. رژیم غذایی باید طوری برنامه ریزی شود که فرد در طول روز احساس گرسنگی نکند. رژیم غذایی باید براساس سن، جنس، میزان فعالیت و شرایط ویژه برنامه ریزی شود.
    مثلافردی که در دوران رشد قراردارد با فردی که این دوران را طی کرده رژیم متفاوتی خواهد داشت. رژیم غذایی باید طوری باشد که مواد غذایی آن قابل دسترس و با سبک زندگی فرد هماهنگی داشته باشد. به دنبال رژیم غذایی فرد نباید دچار عوارضی مانند ریزش مو، ضعف و بی حالی، افسردگی و چروکیدگی پوست شود.
    مکش چربی بدن در افرادی که چاقی زیاد دارند به حدی که چربی اضافی بدن آنها موجب ایجاد اثرات منفی فراوان بر وضعیت سلامتی شان شده به عنوان یکی از راه های کاهش چربی بدن این افراد مطرح است. دراین روش با ایجاد یک شکاف کوچک درپوست لوله ای به زیر پوست یعنی جایی که مقدار زیادی از چربی های بدن در آنجا ذخیره شده اند، وارد می کنند. دستگاهی که به لوله وصل است با ایجاد خلاشدید موجب مکیده شدن چربی ها شده و آنها را از زیر پوست خارج می کند.
    عمدتا دستگاه های اولتراسونیک نیز به کمک آمده و ابتدا با استفاده از امواج بسیار پرقدرت، چربی های نقاط مورد نظر نرم و آماده برداشت و سپس عملیات مکش آغاز می شود.
    البته با استفاده از روش اولتراسونیک مقداری از چربی خود به خود از محل خود کنده شده و به آرامی از طریق خون از محل برداشته می شود. دراین صورت حجم چربی برداشت شده کمتر و در مدت طولانی تری این برداشت اتفاق می افتد.
    انتظار می رود با کاهش چربی بدن اثرات مثبت فراوانی در وضعیت سلامت فرد ایجاد شود و مثلاعوامل خطر بیماری های قلبی از جمله پرفشاری خون، بالابودن سطح چربی های خون، عدم تحمل گلوکز و بالابودن گلوکز پلاسما و بالابودن انسولین پلاسما کاهش یابند. از طرف دیگر انتظار می رود که این گونه تراشیدن چربی بدن لطمه زیادی به بقیه بافت های بدن به ویژه به پوست وارد نکند.    
    خطر سکته را جدی بگیرید
    امروزه برخی از جراحان سعی در انجام عمل با بی حسی موضعی دارند تا از خطرات بیهوشی عمومی اجتناب کنند. از طرف دیگر بافت چربی نیز مانند بافت های بدن زنده فعال بوده و رگ های خونی فراوانی از آن می گذرند. تراشیدن این بافت منجر به ایجاد ضایعات شدید در شبکه رگ های خون رسانی بدن می شود که گاه بدن بر این ضایعات به طور کامل نمی تواند چیره شود.
    خطر سکته های قلبی و مغزی در این عمل قابل توجه است. این نکته نیز باید ذکر شود که نوک لوله مکش قدرت تشخیص بافت های مختلف و انتخاب آنها را ندارد. بنابراین هنگام مکش ممکن است بافت های دیگر نیز ضایع و نابود شوند. این موضوع به ویژه در چربی برداری از پوست زیر شکم بسیار مهم است.
    تحقیقات انجام شده نشان می دهد که لیپوساکشن بهبودی قابل توجهی را در چاقی فرد ایجاد نمی کند. به این معنی که بدون تغییر در روش زندگی و تغذیه فرد چربی ها به سرعت باورنکردنی به جای قبلی باز می گردد و فرد مجددا چاق می شود.
    کارشناسان می گویند منطقی ترین روش کاهش وزن روشی است که در آن هم به تغذیه و هم به ورزش توجه شود. در این روش از یک رژیم غذایی برنامه ریزی شده همراه با ورزش متعادل مانند پیاده روی و مواد مغذی مورد نیاز استفاده می شود و خطر سوءتغذیه وجود ندارد.
    از طرفی با ورزش مناسب روند کاهش، تسریع می شود. این روش سلامت جسم و روح را به ارمغان می آورد و عوارضی مانند ریزش مو، چروکیدگی پوست و... را در پی نخواهد داشت. طی رژیم غذایی صحیح و اصولی عادت های غلط کنار گذاشته می شود و باید با عادت های جدید غذایی انس بگیرید.
    توصیه متخصصان این است که هر روز نیم تا یک ساعت پیاده روی کنید و اگر فردی با پیاده روی جواب نگرفت باید با یک متخصص ورزشی صحبت کند و از او کمک بگیرد و نکته آخر اینکه غیر از فعالیت بدنی و رژیم غذایی مناسب، خواب مناسب تاثیر بسزایی دارد. افرادی که دیر یا زیاد می خوابند در معرض ابتلابه بیماری های کاهش وزن یا افزایش وزن هستند.  
 روزنامه کیهان، شماره 20319 به تاریخ 9/7/91، صفحه 7 (دانش و پژوهش)